Rozwojowe KROKI MILOWE, czyli wędrówka przez pierwszy rok rozwoju ruchowego niemowlaka

Pierwszy rok życia jest kluczowy dla dalszego rozwoju motorycznego dziecka, a co za tym idzie, ma wpływ na całe życie człowieka. Wiadomym jest, że budując dom, najpierw musimy zadbać o fundament, abyśmy mogli być spokojni o kolejne piętra. Ten przykład w świetny sposób obrazuje rozwój człowieka.

Zwłaszcza okres niemowlęcy pełen jest motorycznych „kroków milowych”. Jest to czas intensywnych zmian w organizmie dziecka i pochłaniania przez nie mnóstwa informacji napływających ze środowiska zewnętrznego. Maluch w tym właśnie czasie robi coraz trudniejsze skoki rozwojowe na wielu płaszczyznach. Stopniowe zdobywanie prostych umiejętności ruchowych kształtuje te bardziej skomplikowane sekwencje. Stając się coraz silniejszym i ruchliwym, przybierając coraz to bardziej spionizowane pozycje, dziecko dąży do samodzielności.

Każde niemowlę rozwija się w indywidualnym tempie, lecz istnieją określone prawa, według których powinien odbywać się prawidłowy rozwój ruchowy dziecka. A są to: prawo „odgłowowe” i „odśrodkowe”. Pierwsze z nich mówi o tym, że sprawność kolejnych części ciała odbywa się w kierunku od głowy (ruchu głową, unoszenia jej), poprzez tułów (praca tułowia oraz ruchy rąk), aż do nóg (ruchy nóg oraz chód). Prawo „odśrodkowe” z kolei głosi, że rozwój dziecka powinien postępować od osi środkowej ciała, w kierunku jego boków. Według tego prawa najpierw rozwijają się mięśnie przykręgosłupowe, a następnie części ciała coraz bardziej od niego oddalone.

Ale od początku...

W pierwszym miesiącu życia dziecka odbywa się wiele procesów przystosowawczych. To czas przyzwyczajania się do innego sposobu oddychania, odmiennej temperatury oraz zmian w funkcjonowaniu całego organizmu. Te chwile przeznaczone są na zaaklimatyzowanie się w nowym środowisku. „W chwili urodzenia większość dzieci ma sto miliardów aktywnych komórek mózgowych, które wytwarzają około pięćdziesięciu bilionów połączeń z innymi komórkami. W pierwszym miesiącu życia, wraz z reakcją zmysłów dziecka na otoczenie tworzą się nowe połączenia synaptyczne – w oszałamiającym tempie dochodzącym do trzech miliardów na sekundę."

Już w tym okresie dziecko wykorzystuje swoje możliwości i wytwarza nowe połączenia neuronalne. Noworodek posiada specyficzne zachowania, tj. odruchy. Ich obecność jest charakterystyczna właśnie dla tego okresu. Większość z nich zanika już około 6 miesiąca życia z racji rozwijającego się mózgu. Należą do nich odruch ssana, szukania, kroczenia, Moro, Babińskiego, toniczne odruchy szyjne, odruch błędnikowy czy Galanta.

To właśnie dzięki odruchom dostrzegamy m. in. jak niemowlak prostuje i usztywnia nóżki. Także rozłożone ręce są odruchem, dzieje się tak w chwili wystąpienia gwałtownego dźwięku, lub innego bodźca, którego dziecko się przestraszy. Najistotniejsze jest jednak, aby kolejne odruchy zanikały w odpowiednich etapach rozwoju ruchowego dziecka, gdyż przetrwałe odruchy (czyli te niewygaszone) powodują znaczne nieprawidłowości w funkcjonowaniu dziecka pod kątem psychologicznym jak i fizycznym, ale ten temat zostanie rozszerzony w kolejnym artykule.

Wiedza rodziców pod kątem prawidłowego przebiegu etapów rozwoju ruchowego dziecka umożliwia świadomą obserwację potomka, a to pozwoli na szybkie wychwycenie ewentualnych nieprawidłowości i wczesną fizjoterapię.

Wszystko zaczyna się od głowy, także rozwój motoryczny niemowlaka

Głowa w stosunku do reszty ciała niemowlęcia jest nieproporcjonalnie duża, ale to właśnie od niej wszystko się zaczyna. Rozwój motoryczny dziecka odbywa się zgodnie z wcześniej wspomnianym prawem „odgłowowym”.

W okresie noworodkowym – 1 miesiąc życia, ciało noworodka jest praktycznie bierne, wciąż przebywa w pozycji embrionalnej także podczas leżenia na brzuchu. Wtedy funkcje podporowe przejmuje policzek, barki i kolana.

Prawdziwa aktywność niemowlęcia rozpoczyna się w 2 miesiącu życia. W tym czasie dziecko już zaczyna prace nad utrzymywaniem głowy, przeciwstawiając się sile grawitacji. Dziecko potrafi już kontrolować głowę podczas czynności podnoszenia do siadu, a pozycji leżenia na plecach często towarzyszą nieskoordynowane ruchy rąk. Warto już na tym etapie rozwoju ruchowego dziecka wprowadzić kontrastowe elementy do otoczenia niemowlęcia, takie jak np. obrazki, naklejki czy karty, dla motywacji utrzymania pozycji przez dziecko, a także dla korzyści pobudzania zmysłu wzroku.

Od około 3 miesiąca niemowlę posiada zdolność symetrycznego ustawiania głowy. W pozycji pionowej głowa jest już stabilna, z kolei w leżeniu na brzuchu pojawia się element wsparcia na przedramionach, co dodatkowo uaktywnia pracę barków i ustawienie łopatek.

Umiejętność utrzymania głowy w przestrzeni jest niezwykle istotne dla ukształtowania kręgosłupa. Dziecko rodzi się w pozycji embrionalnej i przez długi czas w takiej pozostaje, dopiero wprowadzenie aktywności głowy, a co za tym idzie, wzmocnienie mięśni szyi, pozwala na utworzenie lordozy szyjnej. Stabilna głowa z racji większego pola widzenia dziecka pozwala na dokładniejsze poznawanie świata i doświadczanie kolejnych, nowych bodźców.

Zwiększający się zakres ruchomości kończyn górnych sprawia, że w pozycji leżenia tyłem niemowlę dostrzega swoje dłonie. Podczas zabawy łączy je ze sobą, zapoczątkowując w ten sposób budowanie napięcia centralnego oraz poczucie środkowej orientacji ciała.

W 4 miesiącu podpór przodem odbywa się już na przedramionach, gdzie łokcie umieszczone są pod barkami i stopniowo z czasem przesuwają się w przód. Dzieje się tak w celu osiągnięcia pełnej pozycji podporu na dłoniach z wyprostowanymi rękami, co ma miejsce w 5 miesiącu życia dziecka. Taka pozycja pozwala na wyższe ustawienie głowy i jeszcze intensywniejszą obserwację. W tym okresie dziecko potrafi swobodnie sięgnąć po interesujący go przedmiot. W dalszym ciągu doskonalona jest orientacja środkowa ciała poprzez zabawy kolanami i stopami. Opanowanie tych zdolności stwarza odpowiednie warunku do kolejnych aktywności, jakimi są obroty. Początkowo jest to obrót z pleców na bok oraz brzuch, a następnie (5-6msc) z brzucha na plecy. Opanowanie tych aktywności ma bezpośredni wpływ na rozwój lokomocji dziecka.

Mamo, tato ja siedzę!

Dziecko z każdym tygodniem zdobywa nowe zdolności i ustawienia postawy ciała. Do piątego miesiąca jest to postawa głównie leżąca lecz już od 6-7 miesiąca życia dziecko uczy się siadać. Początkowo nie jest to samodzielna czynność siadania, lecz umiejętność utrzymania pozycji siedzącej z podtrzymywaniem się na dłoniach po uprzednim posadzeniu. Ważne, aby nie sadzać dziecka na siłę, gdyż jego mięśnie mogą być jeszcze nieprzygotowane do tej pozycji.

Dziecko będzie gotowe do kolejnego etapu rozwoju motorycznego, gdy w pełni osiągnie wcześniejszy. Tak więc, jeśli obłożenie dziecka poduszkami to jedyny sposób na to, aby utrzymało ono pozycję siedzącą to znak, że dla malucha jest jeszcze na nią zbyt wcześnie. Umiejętność samodzielnego siadania wynika z doskonałego opanowania obrotów i pracy w podporach, co owocuje w 8 miesiącu.

W tym okresie niemowlę zdobywa także umiejętność podnoszenia miednicy, chwytania stópek i wkładania ich do ust. Przedstawiony wzorzec ręka-stopa-usta doskonale wpływa na wzmacnianie mięśni brzucha, co jest niezwykle ważne dla napięcia centralnego ciała maleństwa. Ważne, aby było to faktycznie unoszenie miednicy, a nie tylko nóżek, gdyż wtedy tak istotne dla motoryki mięśnie brzucha nie zostają uaktywnione.

Czas zacząć się przemieszczać, czyli ciąg dalszy intensywnego rozwoju motorycznego noworodka

Około 7-8 miesiąca dziecko osiąga kolejne szczeble w aspekcie lokomocji, a mowa tu o pełzaniu i raczkowaniu.

Pełzanie to czynność wyjątkowa dla każdego z dzieci, gdyż odbywa się w bardzo indywidualny sposób. Poza standardowym pełzaniem w przód, często kierunki tego ruchu są odmiennie. Wiele dzieci początkowo pełza w tył lub wokół własnej osi. Taką aktywnością dziecko doskonali przenoszenie ciężaru ciała z jednej strony na drugą oraz pracuje nad naprzemiennym wydłużaniem i skracaniem stron ciała.

Umiejętność siadania i pełzania w efekcie prowadzą do raczkowania. Okres ten powinien trwać stosunkowo długo, gdyż ta pozycja w znakomity sposób wpływa na koordynację ruchową, równowagę oraz prawidłową postawę. Jeżeli dziecko od samego początku swojego rozwoju wykazuje jakąś asymetrię, to jest to czas, w którym jest szansa na równomierną pracę obu stron ciała. Poza pozytywnym wpływem na rozwój motoryczny, czworakowanie dodatnio oddziałuje także na pracę mózgu, a w konsekwencji także na czytanie, pisanie oraz mowę – więcej o tym w kolejnych artykułach.

W okolicach 9 miesiąca życia dziecko intensywnie raczkuje, a ponadto potrafi samodzielnie stanąć przytrzymując się. Niemowlę przyjmując tę pozycję, równocześnie osiąga kolejne etapy lokomocji i pionizacji. Podczas stania, w efekcie pionizacji, kształtuje się lordoza lędźwiowa, co jest ostatnim elementem kształtowania się kręgosłupa. Lokomocja rozwija się w dalszym ciągu i chwilę później do zdolności dziecka należy chodzenie do boku. Od około 12 do 15 miesiąca dziecko zaczyna chodzić, początkowo pokonując krótkie odległości od kanapy do fotela, a później coraz dłuższe dystanse. Przechodzi jeszcze czasami na czworaki, np. w momencie chodzenia po schodach.

Należy podkreślić, że samo chodzenie to tak naprawdę dopiero początek aktywności w pozycji pionowej. Później rozpoczyna się kolejna droga od chodzenia do biegania, skakania jak i innych zdolności motorycznych.

Rozwój ruchowy niemowlaka – przykładowe ćwiczenia

Każdy z etapów rozwoju motorycznego dziecka łączy się z określonymi zabawami. Niezwykle ważna jest wiedza na temat zabaw dzieci w danym wieku, gdyż kształtują one różne zdolności.

W pierwszych miesiącach życia niemowlęcia, istotne jest wykorzystanie zabaw w pozycjach leżenia na brzuchu i na plecach. Jest to niezbędne do wykształcenia wcześniej omawianych umiejętności i krzywizn kręgosłupa. Często dzieci nie lubią spędzać czasu na brzuszku, ponieważ ta pozycja nie jest dla nich atrakcyjna – można ją jednak łatwo ubarwić. Nie musi być to standardowe leżenie na macie, do zabawy można też wykorzystać na przykład własne kolana, a to już z pewnością zaciekawi dziecko.

Innego wsparcia potrzebuje dziecko 3 miesięczne, a innego to półroczne i pod tym kątem należy dobierać odpowiednie elementy zabawy. Pamiętajmy, że zadaniem opiekuna jest wspomaganie rozwoju dziecka, a osiągamy go właśnie dzięki dobrze dobranym zabawom. Więcej inspiracji i zabaw dobranych do poszczególnych etapów rozwoju niemowlaka zostanie zaprezentowanych w oddzielnym artykule.

Ruchowy rozwój niemowlaka - podsumowanie

Przedstawione powyżej etapy prawidłowego rozwoju niemowlaka to tylko pewien ogólny schemat. Należy pamiętać, iż każde dziecko rozwija się we własnym, indywidualnym tempie. Niektóre dzieci będą zatem osiągały kolejne etapy rozwoju ruchowego nieco wcześniej lub też odrobinę później, i to także jest jak najbardziej prawidłowe. Pamiętajmy, że każdy z nas jest wyjątkowy.

Dziecko w pierwszych miesiącach życia jest zupełnie zależne od innych osób lecz bycie rodzicem nie powinno polegać na wyręczaniu we wszystkim swoich pociech, ale na zapewnianiu im jak najlepszych warunków do bezpiecznego wzrostu. Obserwowanie osiągnięć dziecka to dla rodzica ogromna przyjemność, a będzie ona tym większa im bardziej samodzielne będzie dla malucha zdobywanie kolejnych rozwojowych szczytów.

 

...

Bibliografia:

Trusewicz R., Pogorzała A.M., Rozwój ruchowy dziecka z uwzględnieniem założeń koncepcji NDT Bobath, [w:] Innowacyjność i tradycja w fizjoterapii, red. A. Borowicz, Poznań 2017, s. 127-140

Gurba E., Wczesna dorosłość, [w:] Psychologia rozwoju człowieka. Charakterystyka okresów życia, red. B. Harwas-Napierała, J. Trempała, PWN, Warszawa 2004

Mac A., Czynności opiekuńcze podejmowane przez matki wobec małego dziecka, [w:] Dobrostan i rodzina, red. T.B. Kulik, H. Król, Wydawnictwo Naukowe NeuroCentrum, Lublin 2014

Zawitkowski P., Co nieco o rozwoju dziecka, Wydawnictwo Zawitkowski, Warszawa 2011

Borkowska M., Rozwój dziecka, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1997

Borkowska M., Szwiling Z., Metoda NDT Bobath. Poradnik dla rodziców, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2011, 2012

Banaszek G., Rozwój niemowląt i jego zaburzenia a rehabilitacja metodą Vojty, Alfa Medica Press, Bielsko-Biała 2004

Zdjęcie: Pixabay.com

...

Autor:

Beata Rudnik, fizjoterapeuta 

Wspomaga prawidłowy rozwój dzieci już od pierwszych miesięcy życia. Specjalizuje się także w korekcji wad postawy oraz stymulacji zmysłowej. Uważa, że praca z dziećmi jest niezwykle ważna, gdyż kluczem do zdrowia fizycznego są prawidłowo wyrobione wzorce ruchowe. Podczas swojej pracy wykorzystuje elementy metody NDT-Bobath, Integrację sensoryczną, korekcje wad postawy oraz skolioz z koncepcji E. Schroth, masaż Shantala oraz kinesiotaping. Kieruje się indywidualnym podejściem do każdego pacjenta i wykorzystuje jego własny potencjał dla uzyskania jak najlepszych efektów terapii. „Ważne jest jak, a nie ile”.